DCP: Jak zaburzenia lękowe występują u dzieci i młodzieży?
AJM: Wśród zaburzeń lękowych diagnozowanych we wczesnym dzieciństwie wymienia się:
· Lękowe zaburzenie separacyjne – jest to niewłaściwy dla danego rozwoju nadmierny lęk pojawiający się przy rozłączeniu dziecka z ważnym opiekunem (najczęściej matką) lub wtedy gdy dziecko tylko sobie taką rozłąkę wyobraża. Na próby separacji dziecko reaguje oporem, płaczem, czasem skarży się na dolegliwości somatyczne (tj. bóle głowy, brzucha, itp.), odmawia wychodzenia z domu bez opiekuna, nie chce wychodzić samo do szkoły (a czasem w ogóle odmawia chodzenia do szkoły). Bezpodstawnie zamartwia się, że opiekun zachoruje, umrze, będzie miał wypadek, miewa koszmarne sny o takich treściach.
· Lęk uogólniony w dzieciństwie – uporczywy lęk pojawiający się w codziennych sytuacjach. Występuje przez większość czasu. Przy czym niemożliwe jest zidentyfikowanie konkretnego bodźca wywołującego lęk. Towarzyszą mu objawy somatyczne.
· Lęk społeczny w dzieciństwie – pojawia się między 2. a 8. rokiem życia. Ma charakter trwały, nawracający. Objawia się wobec nieznanych dorosłych, rówieśników. W kontakcie z obcymi dziecko reaguje płaczem, wycofuje się, unika spontanicznych wypowiedzi.
· Lęk pod postacią fobii – utrwalony lub nawracający lęk. Dotyczy konkretnego bodźca, np. lęk przed konkretnym zwierzęciem.
DCP: A u dzieci starszych?
AJM: Zaburzenia lękowe diagnozowane najczęściej u dzieci i młodzieży to:
Lęk uogólniony – występuje pod postacią uporczywego niepokoju niepowiązanego z żadną konkretną sytuacją, czy zewnętrznym stresem (np. o przyszłość, zdrowie). Występuje tzw. „lękowe pojmowanie”, czyli gotowość do reagowania na bodźce w kategorii zagrożenia. Dziecko ma często objawy somatyczne, np. wzmożone napięcie mięśniowe, wybudza się w nocy, ma trudność z zaśnięciem.
Fobia społeczna – odczuwanie nadmiernego lęku w sytuacjach społecznych wiążących się z możliwą negatywną oceną. Pierwsze objawy są zauważalne pod koniec szkoły podstawowej. Dziecko unika kontaktów z rówieśnikami, czynności wymagających ekspozycji społecznej, np. odpowiedzi na forum klasy. Widoczne są takie objawy jak: drżenie głosu, rąk, czerwienienie się, nagła potrzeba skorzystania z toalety. Zaburzenie często błędnie interpretowane jest jako nieśmiałość.
Fobie specyficzne – objawiają się uporczywym lękiem przed określonymi zjawiskami, stanami, sytuacjami, przedmiotami, zwierzętami itp. Dziecko stara się za wszelką cenę unikać kontaktu z bodźcem lękowym, gdyż w przypadku zetknięcia z nim występuje szereg negatywnych objawów.
Lęk z napadami paniki – pojawia się pod postacią epizodu bardzo silnego lęku wraz z towarzyszącymi mu silnymi fizjologicznymi objawami: kołatanie serca, brak tchu. Niemożliwa jest identyfikacja bodźca. Dziecko zaczyna unikać miejsc, w których doznało ataku. Głównie występuje u nastolatków.
DCP: Kiedy rodzic powinien zwrócić się do specjalisty- psychologa lub psychiatry dziecięcego po pomoc?
AJM: Warto zwrócić się po pomoc i umówić się na wizytę u specjalisty kiedy rodzic zauważy następujące zmiany, że:
· lęk jest bardzo nasilony,
· lęk jest nieadekwatny do warunków (rzeczywista sytuacja nie stanowi zagrożenia),
· dziecko zamartwia się przez dłuższy czas,
· lęk trwa nieproporcjonalnie długo w stosunku do wywołującego go bodźca,
· lęk zaburza codzienne funkcjonowanie dziecka (tzw. paraliżujący lęk),
· lęk negatywnie wpływa na zachowanie i samopoczucie,
· dziecko tworzy katastroficzne scenariusze na temat tego, co może się wydarzyć,
· u dziecka występują nasilone objawy somatyczne: przyspieszone bicie serca, drżenie, przyspieszony oddech, uczucie duszności, zawroty głowy, pocenie się rąk, ból brzucha…
…Mówimy wtedy o zaburzeniach lękowych. Jest to lęk dezadaptacyjny, utrudniający radzenie sobie z codziennością i osiąganie kolejnych etapów rozwoju. Zaburzenia lękowe mogą się nasilać z upływem czasu oraz prognozować wystąpienie depresji lub nadużywania substancji psychoaktywnych w starszym wieku.
Bardzo istotną rolę w reakcji lękowej stanowi element poznawczy, czyli myśli i przekonania dziecka dotyczące danej sytuacji. To, czy dziecko odczuje paraliżujący lęk, który wpłynie na to, że wybierze opcję unikania („ucieczki”), w dużej mierze uwarunkowane jest tym jak zinterpretuje konkretną sytuację, czyli, co o niej pomyśli.
DCP: A jak dzieci i młodzież myślą w zaburzeniu lękowym?
AJM: W sposobie myślenia dziecka z zaburzeniami lękowymi występuje wiele zniekształceń poznawczych, które nasilają natężenie odczuwanego lęku. W terapii CBT wyróżniamy błędy poznawcze, które mogą występować w tym zaburzeniu , mogą to być :
· wyolbrzymianie i nadmierne uogólnianie – przyznawanie nieadekwatnie większej wagi spostrzeganym błędom, słabościom („Zawsze mam pecha”, „Nigdy mi się to nie uda”, „Jestem beznadziejny”);
· katastrofizacja – przewidywanie najgorszego scenariusza wydarzeń („Jeśli nie zaliczę sprawdzianu z fizyki, nie zdam do następnej klasy i nigdy nie będę miał dobrej pracy w przyszłości”.);
· selektywna uwaga – koncentrowanie się na tych aspektach sytuacji, które potwierdzają możliwość wystąpienia niebezpieczeństwa;
· generalizowanie bodźców lękowych do sytuacji podobnych.
W terapii CBT w pracy poznawczej z dzieckiem i nastolatkiem psycholog właśnie uczy wyłapywać takie zniekształcone myśli i je przekształcać.
DCP: Na czym jeszcze polega praca terapeutyczna z dzieckiem z zaburzeniami lękowymi?
AJM: Krótko mówiąc celem pracy psychologa z dzieckiem w przypadku występowania zaburzeń lękowych będzie także zdobycie przez dziecko umiejętności rozpoznawania sygnałów niechcianego pobudzenia wywołanego przez lęk i wykorzystania tych sygnałów jako pierwszego kroku strategii radzenia sobie z lękiem. W terapii pracuje się też nad dążeniem do zmiany lękowych interpretacji sytuacji; oraz umożliwieniem radzenia sobie z lękiem w przyszłości poprzez modelowanie zachowania.
Nauka strategii radzenia sobie odbywa się poprzez: odgrywanie ról, modelowanie sposobów radzenia sobie, psychoedukację, uświadamianie reakcji fizjologicznych towarzyszących lękowi, trening relaksacyjny, identyfikację i modyfikację myśli automatycznych, zadania domowe.
